Hiện nhà của đại gia đình cụ Ka Diêc (gần 70 tuổi, trú tại buôn Bờ Ðăng, xã Lộc Bắc, Bảo Lâm, Lâm Đồng) là một trong những ngôi nhà dài hiếm hoi được cất theo kiến trúc cổ xưa nhất của người Mạ. Nhà có 5 bếp, tương đương với 5 hộ có cùng huyết thống cư trú: vợ chồng già Ka Diêc một bếp, gia đình em chồng của bà một bếp, ba đứa con đã dựng vợ gả chồng mỗi hộ một bếp. “Con mình bắt vợ hay con người ta tới ở rể đều phải nối thêm nhà để làm nơi ở cho đôi vợ chồng mới. Rồi đến đời cháu, nhà lại tiếp tục được nối thêm, nhà sàn cứ thế dài ra mãi”- già từ tốn giải thích.
Ông K'Đay - chủ tịch MTTQ xã Lộc Bắc quả quyết đây không phải là ngôi nhà dài nhất, đẹp nhất nhưng chắc chắn là cổ xưa nhất vùng bởi mái lợp bằng lá mây, phên đan bằng tre nứa như cha ông từng làm hàng ngàn năm trước. Trong nhà có dàn treo vài chục cái chiêng, ở vị trí trang trọng đặt hàng chục cái chóe, trong đó có nhiều loại cổ xưa… Cái chóe đẹp nhất trị giá bằng 3 con trâu lận. Buôn này và nhiều làng lân cận, không ai có nhiều cổ vật như nhà bà Ka Diêc.
Chồng bà Ka Diêc là già làng K'Rền đã mất cách đây mấy năm. Còn nhớ, chừng 6-7 năm trước, cũng tại ngôi nhà này, tôi đã khá ấn tượng khi gặp già làng K'Rền. Tuy tuổi đã ngoài 70 nhưng ánh mắt vẫn rất sáng, mái tóc xoăn bồng bềnh đặc trưng của người Mạ, trán cao, mũi thẳng, những nếp nhăn trên vầng trán thông minh thẳng và đều tăm tắp như kẻ chỉ.
Sau khi nâng cần trúc mời khách hút một hơi rượu cần thơm nồng, già từ tốn giảng giải nhà dài không chỉ để ở mà còn là nơi gắn kết bao thế hệ dòng tộc. Mỗi nhà có tới hàng chục hộ gia đình gồm 50 - 60 người trong dòng họ cùng sinh sống. Nhà dài hun hút không có vách ngăn, nghĩa là không có sự ngăn cách nào về không gian sinh hoạt. Mọi người nấu nướng, ăn uống, ngủ nghỉ cạnh nhau nhưng hầu như không xảy ra mâu thuẫn, chia rẽ, mất đoàn kết.
Cho thêm vài súc củi khô vào bếp để lửa bùng lên tỏa hơi ấm trong đêm mưa lạnh lẽo, bà Ka Diêc chậm rãi nói: Linh hồn của nhà dài là bếp lửa. Người Mạ cho rằng thần lửa rất thiêng và mang lại nhiều may mắn, do đó muốn no cơm ấm áo, lúa bắp đầy kho thì phải làm vui lòng thần lửa trước đã, phải luôn có bếp lửa ấm áp để thần sưởi. Những khi không đun nấu thì ủ than dưới lớp tro để lúc nào cần lại thổi lên. Cứ thế, lửa nhà sàn không bao giờ tắt.
Bếp lửa còn là không gian sinh hoạt chung của dòng họ. Đêm đêm mọi người quây quần xung quanh để sưởi ấm. Đàn bà, con gái đan gùi, dệt vải; đàn ông sửa lại cái cuốc, xà gạc; người già kể sử thi; trai làng thổi khèn m'buốt, hát đối đáp với các sơn nữ. Lễ hội và các nghi lễ quan trọng như lễ đặt tên con, cưới xin, cúng thần linh… đều diễn ra xung quanh bếp lửa.
Dẫu đã nhiều lần nghe diễn tấu cồng chiêng, xem phục dựng lễ hội trên sân khấu ở các thành phố, thị tứ nhưng tôi vẫn chưa cảm được cái hồn của cồng chiêng Tây Nguyên. Đến khi tham dự lễ hội trong ngôi nhà cổ xưa ngay tại buôn làng của người thiểu số Tây Nguyên, được nghe tiếng tù và âm vang khắp núi rừng, điệu kèn bầu du dương, nhịp chiêng huyễn hoặc, ngân vang len qua vách nứa của nhà dài rồi vọng vào vách núi bật ra hồn cốt của người dân đại ngàn, tôi mới mê không gian văn hóa cồng chiêng từng được UNESCO công nhận là kiệt tác truyền khẩu và di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại.
“Chỉ trong ngôi nhà dài, các nghi lễ, tập tục của người Mạ mới diễn ra bài bản, trọn vẹn”, già K'Rền nói như đúc kết. Một số nhà nghiên cứu âm nhạc Tây Nguyên cũng cho rằng cồng chiêng phải mang tính cộng đồng, cộng cảm; gắn kết với nhà sàn, nhà rông, bản làng, rừng núi và các nghi lễ truyền thống. Tách rời các yếu tố này, đặc biệt là không gian sống tự nhiên, dân dã của người Tây Nguyên, cồng chiêng chưa phải là chính nó, vẹn nguyên, nồng nàn, huyễn hoặc.
Quyết giữ nhà dài để nuôi ché, nuôi chiêng
Những thập niên gần đây, phương thức sản xuất nương rẫy tự cung tự cấp ở các buôn làng Tây Nguyên dần phát triển thành kinh tế hàng hóa với những rẫy cà phê, vườn chè trù phú. Cùng với sự xuất hiện ngày càng nhiều những phương tiện sinh hoạt hiện đại như xe máy, máy tính, ti vi, bếp gas, nồi điện đã khiến tâm lý thế hệ và văn hóa ứng xử dần thay đổi.
Lớp trẻ đua nhau tách hộ và rời khỏi những ngôi nhà dài hun hút không vách ngăn của cha ông để làm nhà bê tông hoặc nhà ván mái tôn. Xu thế gia đình nhỏ, gọn nhẹ, có tính độc lập lan tỏa đến tận các buôn làng xa xôi, hẻo lánh khiến nhà dài có nguy cơ mất hẳn. Ngay cả Quân khu 7, khi xây mấy chục căn nhà tặng đồng bào Mạ vùng căn cứ cách mạng Lộc Bắc cũng chọn kiến trúc nhà trệt, tường bê tông.
Riêng già K'Rền, mỗi khi nhà cũ đổ nát, ông lại thay thế bằng ngôi nhà dài mái tranh vách nứa mới cho hàng chục thành viên trong đại gia đình cùng sinh sống. “Nhà xây xi măng, lợp mái tôn lạnh lẽo, kín mít thì làm sao đốt lửa được? Khói sẽ ám vào đâu? Làm sao mời gọi thần lửa về để xin gióng trống, gõ chiêng, thổi khèn m'buốt? Phải cố giữ cái nhà sàn này để có chỗ nuôi cái chóe, cái chiêng, cái kèn, cái trống”, già đáp rắn rỏi khi được hỏi vì sao không sống trong ngôi nhà xây kiên cố cho tiện.
Cho chúng tôi xem những cái gùi, quả bầu khô, cán xà gạc… lên nước đen bóng, già nói nhờ hong khói lâu ngày trên dàn bếp mà chúng bền chắc và đổi màu đẹp thế này. Mặt khác, khói và muội củi bay lên bám vào tôi thêm một lớp da săn chắc lên vách, lên mái, do đó dẫu phên nhà chỉ được đan bằng tre nứa, mái lợp lá mây nhưng ít bị mối mọt, cả chục năm sau mới hỏng. Tuy nhiên những ngôi nhà dài còn trụ được ở buôn làng có xu hướng ngày càng ngắn lại bởi số hộ cùng cư ngụ không nhiều như trước.
Nhà của già Ka Diêc đã dài gần 20m nhưng vẫn còn khiêm tốn so với những ngôi nhà dài tới 100-120m mà những nhà thám hiểm người Pháp như Henri, Maitre đã ghi nhận vào những năm đầu của thế kỷ 20 khi đặt chân đến vùng đất này. Lúc đó, làng có tới mấy trăm người cư trú nhưng chỉ có 6-7 nếp nhà, những ngôi nhà dài như những bức tường thành uốn lượn trong thung lũng giữa đại ngàn hùng vĩ, dài như tiếng chiêng ngân như mô tả trong trường ca Ðam San.
Theo gương già làng K'Rền, cụ bà Ka Jẹt cũng nhất quyết không chịu sống trong căn nhà xây kiên cố mà Quân khu 7 tặng. Con trai cụ là anh K'Hu phải dựng cái nhà sàn dài với phên tre, mái lá thoáng mát cho mẹ ở. Nhà có sạp và được trang trí bằng các hoa văn rất đẹp và thuận tiện cho các sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Sau khi mẹ mất, K'Hu thay mẹ giữ cho bếp lửa nhà sàn cháy mãi. Rồi nữa, già K'Mộp hơn 70 tuổi cũng chỉ huy con cháu làm được cái nhà dài theo kiến trúc truyền thống để nuôi chóe, nuôi chiêng, để trai gái quây quần múa xoan, hát tam pớt giao duyên.
Theo anh Khuất Minh Ngọc,Phó trưởng phòng Quản lý Di sản thuộc Sở VH-TT&DL Lâm Đồng, nhờ tâm huyết của những người như vợ chồng già K'Rền mà Lộc Bắc vẫn còn giữ được một số nhà dài, không gian cư trú nhân văn và độc đáo ở Tây Nguyên. Nhận thức rõ nhà dài mà mất thì nhiều tập tục tốt đẹp sẽ mất theo, ngành đã hai lần hỗ trợ kinh phí để tôn tạo, sửa chữa nhà dài của dòng họ này. Lộc Bắc luôn dẫn đầu trong việc giữ gìn bản sắc riêng của dân tộc Mạ. Lễ hội Mừng lúa mới của tộc người này sẽ được ngành văn hóa hỗ trợ phục dựng trong tháng tới theo chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa năm 2015 của Bộ VH-TT&DL.
Các nhà dân tộc học cho rằng kiến trúc nhà dài ở Tây Nguyên là phản xạ tự vệ của con người với môi trường. Con người phải quần tụ, sát cánh bên nhau để chống chọi với thiên tai, thú dữ và chiến tranh nhằm bảo toàn sự sinh tồn của dòng họ, cộng đồng. Mỗi khi tiếng tù và hiệu triệu âm vang khắp núi đồi, thôn bản, mọi người nhanh chóng tập trung tại nhà dài của già làng; đàn ông tay lăm lăm vũ khí sẵn sàng chiến đấu.
KIM ANH
Nguồn: báo Tiền Phong; Số 256; Ngày 13/09/2015; Tr.1-4